Met onderstaande Facts & Figures proberen we in het kort een beeld te schetsen van de situatie tussen 1940-1945 in Brunssum en omgeving. Het betreft feiten en cijfers die voor de Jack Aldewereld Stichting van belang zijn bij het uitvoeren van haar projecten en activiteiten. Waar mogelijk, is bronvermelding opgenomen, zodat de link met de historisch verantwoorde data geborgd is. Het overzicht zal geregeld worden aangevuld en ge-update.
In deze feiten en cijfers ligt de nadruk op joden. Naarmate de oorlog vorderde, doken echter ook anderen onder, bijvoorbeeld om te ontkomen aan de ‘Arbeitseinsatz’ (de tijdens de Tweede Wereldoorlog vaak gedwongen inschakeling van Nederlanders in de Duitse oorlogseconomie).
Interessante Facts & Figures Jack Aldewereld Stichting
Literatuurlijst
Pater Wim van der Geest
Jack Aldewereld Stichting
Uitgave 1 in een reeks uitgegeven door de Jack Aldewereld Stichting zelf, over verzetshelden van de onderduik in Brunssum. Het boekje is bij de stichting en de Bibliotheek Brunssum verkrijgbaar voor EUR 10.
Zef Hendriks
Jack Aldewereld Stichting
Uitgave 2 in een reeks uitgegeven door de Jack Aldewereld Stichting zelf, over verzetshelden van de onderduik in Brunssum. Het boekje is bij de stichting en de Bibliotheek Brunssum verkrijgbaar voor EUR 12,50
Het grote gebod – deel I en II
Diverse schrijvers
Gedenkboek van het verzet door LO en LKP. Vierde druk inclusief registers: Schuilnamen, Werkelijke namen, Trefwoorden, Topografisch
Het verborgen front – deel I en II
A.P.M. Cammaert
Een geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog
Ondergang – deel I en II
J. Presser
De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom
Vervolgd in Limburg
Herman van Rens
Joden en Sinti in Nederlands-Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog
Omdat hun hart sprak
Bert Jan Flim
Geschiedenis van de georganiseerde hulp aan joodse kinderen in Nederland
Het grote kinderspel
Bert Jan Flim
Hoe verzetsgroep NV honderden joodse kinderen liet onderduiken
De Oorlog Levenslang
Wiel Bellemakers c.m
Biografie Wim van der Geest c.m. Verzetsheld en missionaris. Dit interessante boek is à € 10,00 verkrijgbaar via het secretariaat. Hiervan gaat € 5,00 naar de stichting. Bij interesse, stuur een mailtje naar [email protected]
Een Joods gezin in onderduik
Salomon Silber
Dagboekbeschrijving van de onderduikjaren van Salomon Silber en zijn broer Chanan
18 – Achttien adressen
Ed van Thijn
Oorlogservaringen van Ed van Thijn betreffende de onderduik op 18 adressen
Hijman waar ben je
Frans Hermans
Het verhaal van een Amsterdamse joodse jongen, die in de oorlog in Zuid-Limburg en Overijssel was ondergedoken.
Lou - Om een lang verhaal kort te maken
Armand Houben
Het verhaal van de Maastrichtse joodse jongen Lou Wijngaard, die in de oorlog in Brussel ondergedoken heeft gezeten. Beschrijft treffend welke impact onderduiken kan hebben op een kind.
Aan het goede adres
Bert Kok
Hoe ca 250 joodse kinderen dankzij de NV-groep onderduiken en de oorlog overleven. Jeugdboek – geschreven naar aanleiding van de opmerking van J. Presser in zijn boek Ondergang: ‘Misschien schrijft iemand toch nog eens dat kleine boekje. Over de joodse kinderen van toen… (deel II pagina 123-124).
Rechtvaardigen onder de Volkeren
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)
Nederlanders met een Yad Vashem-onderscheiding voor hulp aan Joden. Beschrijving van historische achtergrond en compleet register van Nederlanders die een Yad Vashem-onderscheiding hebben ontvangen. Dit zijn de Rechtvaardigen onder de Volkeren die eind 1999 door Yad Vashem erkend waren. Latere erkenningen zijn niet opgenomen in dit boek. Zie hiervoor de internetsite van Yad Vashem righteous.yadvashem.org
Onderduik en overlevenden
Aantal joden in Nederland op 10 mei 1940
Ca. 162.000 joden waarvan:
Voljoden 140.000
Halfjoden 15.000
Kwartjoden 6.000
Zelfmoord/emigratie/razzia ‘40/’41 1.000
Door de opmars van het Duitse leger begint op 10 mei 1940 de Tweede Wereldoorlog voor Nederland. Het aantal op dat moment in Nederland woonachtige joden is becijferd op ca. 162.000.
Artikel ‘De Holocaust in Nederland’ – Bert Jan Flim, opgenomen in het boek ‘Rechtvaardigen onder de Volkeren’
Een groot aantal joden werd opgepakt en vervolgens op transport gezet gedurende verschillende razzia’s.
De 4 grootste razzia’s:
oktober 1942
26 mei 1943
20 juni 1943
29 september 1943
Met de laatste razzia beschouwde Seys-Inquart het ‘Joodse vraagstuk’ in Nederland opgelost.
Aanvang deportaties
15 juli 1942 (alleen voljoden)
In beginsel werden gemengd gehuwden, halfjoden en kwartjoden als zij zich aan de regels hielden niet gedeporteerd. Het verzet was bij de 1e deportatie nog onvoldoende georganiseerd. Pas vanaf het voorjaar 1943 komt het verzet en daarmee de onderduik meer van de grond af.
Gedeporteerden
15 juli 1942 tot en met 1944: ca. 107.000 joden inclusief 245 Sinti/Roma.
Hiermee concluderen we dat ca 55.000 joden niet gedeporteerd zijn. Van de gedeporteerden hebben ca 5.500 joden (5,14%) de oorlog overleefd.
Onderduik en overlevenden
Onderduikers
Ca. 25.000 joden hebben ondergedoken gezeten waarvan 16.000 de oorlog hebben overleefd (64%)
In Limburg hebben veel joden ondergedoken gezeten veelal vanuit de initiatieven van de Westerweelgroep en NV-Groep.
Tussen 2.500 en 3.500 joden.
De Westerweelgroep en NV-Groep zorgden in Limburg voor accommodatie en voedsel.
Overlevenden deportaties en onderduik
Stand 8 mei 1945:
Doden: 105.000 (waarvan omgekomen in de concentratiekampen 101.500)
Overlevenden: 57.000
3-voudige tragiek in de Nederlandse hulp aan joden
- Bezetter had een niet in te halen voorsprong op de onderduikorganisaties. Door het verzet georganiseerde onderduik startte in juli 1942 en begon pas te lopen in april 1943.
- Vele duizenden, met name Amsterdamse, joden moesten vanwege vervoersprobleem in Amsterdam zelf een onderduikplaats vinden (waar?). Velen zijn daardoor alsnog gedeporteerd.
- Wel adressen, maar die konden als gevolg van het onder 2 genoemde vervoersprobleem niet worden benut.
Brunssum / Zuid-Limburg
Gemeente Brunssum
In januari 1940 telde Brunssum 16.294 inwoners.
Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek
NV-Groep
Opgericht juli 1942.
Heeft 226 joodse kinderen en 28 volwassenen ondergebracht in Zuid-Limburg, Twente en Betuwe.
In juni 1943 wordt het hoofdkwartier van de NV-groep van Heerlen verplaatst naar Brunssum, Prins Hendriklaan 115.
NV-groep heeft 254 joden aan onderduikadressen geholpen waarvan er uiteindelijk in Twente en de Betuwe 7 werden opgepakt (4 volwassenen en 3 kinderen).
Noemenswaardig: 1 van deze 3 kinderen was Ed van Thijn (voormalig burgemeester Amsterdam) die de gevangenschap heeft overleefd. Ed van Thijn heeft voor zijn gevangenschap op diverse adressen in Brunssum en omgeving ondergedoken gezeten.
Aanvullende toelichting
Het huis ‘Prins Hendriklaan 115’ was het woonhuis van de familie Vermeer en werd vanaf juni 1943 het zenuwcentrum van de NV-operaties. Vanwege het groot aantal mensen dat in het pand verbleef, binnenkwam en het ook weer verliet werd het ook wel het ‘elastieken’ of ‘rubberen’ huis genoemd.
De materiële zorg was in de 2e helft 1943 beter geworden door pater Wim van der Geest die als hoofd van het LO-district Brunssum voedselbonnen leverde aan de NV-Groep.
Bron: Artikel ‘Verzetsgroepen’ – Bert Jan Flim, opgenomen in het boek ‘Rechtvaardigen onder de Volkeren’
Overige verzetsgroepen
Het aantal door de andere verzetsgroepen in Zuid Limburg ondergebrachte kinderen is niet bekend. Door de aard van het werk werd zo weinig mogelijk geadministreerd.
Alleen is van de ASG bekend dat zij 33 kinderen vanuit station Sittard hebben ondergebracht in Brunssum, Heerlen en andere plaatsen. In totaal heeft ASG ongeveer 350 joodse kinderen gered, waarvan er 140 uit de Crèche tegenover de Joodsche Schouwburg in Amsterdam afkomstig kwamen.
Door het UKC zijn naar schatting ongeveer 400 joden gered.
Aanvullende toelichting:
Naast de NV-Groep waren ook andere verzetsgroepen actief in het verzorgen van onderduikadressen voor vervolgden.
Dit betrof onder andere de ASG (Amsterdamse Studenten Groep) en het UKC (Utrechts Kinder Comité). Bekend is dat ook deze verzetsgroepen adressen in Gelderland en Limburg hebben geregeld voor een groot aantal kinderen.
Particuliere initiatieven
Geen cijfers bekend.
Naast de georganiseerde verzetsgroepen zoals eerder genoemd waren er ook veel particuliere initiatieven bij het redden van joodse mensen, zoals bijv. van Transportbedrijf Van Bree in Brunssum. Helaas ontbreekt vaak de informatie ten aanzien van deze initiatieven en de daarbij behorende aantallen.
Crèche
Op 29 september 1943 is de Crèche in Amsterdam door de Duitsers ontruimd en zijn alle aanwezige joden (behalve de gemengd gehuwden) afgevoerd naar Westerbork.
De NV-Groep had een tip gekregen van de ophanden zijnde sluiting en heeft nog 14 kinderen gered en naar Brunssum gebracht.
November 1943
Op 6 november 1943 wordt Gerard Pontier gearresteerd en wordt de NV-groep getipt dat er in Brunssum en Treebeek een grote razzia zal plaatsvinden.
Pontier was dominee van Heerlen en vervulde een belangrijke rol bij het vinden van onderduikadressen.
Uit voorzorg zijn die dag alle joodse kinderen in de omgeving Brunssum/Treebeek bij hun pleeggezinnen opgehaald en twee dagen in de badhokjes van het openluchtzwembad op de Brunssummerheide ondergebracht. Nadat de dreigende razzia niet had plaatsgevonden zijn zij elders in Brunssum of verder daarbuiten bij pleeggezinnen ondergebracht.
Interessante Facts & Figures Jack Aldewereld Stichting
Het betreft feiten en cijfers die voor de Jack Aldewereld Stichting van belang zijn bij het uitvoeren van haar projecten en activiteiten. Waar mogelijk, is bronvermelding opgenomen, zodat de link met de historisch verantwoorde data geborgd is. Het overzicht zal geregeld worden aangevuld en ge-update.
